Η ιστορία της περιοχής των Ιρίων φαίνεται πως ξεκινά από την αρχαιότητα, όπως άλλωστε φανερώνει η αρχαία ονομασία Εἲρη από την οποία προέρχονται τα Ίρια.
Το Πυργόσπιτο στο Β’ οικισμό των Ιρίων_βορεινή πλευρά
Η πεδιάδα των Ιρίων, αποκλεισμένη μέσα σε λόφους και μικρές οροσειρές, με διέξοδο προς τη θάλασσα, είχε εξαιρετικά έφορο έδαφος. Γι’ αυτό ακριβώς ήταν πάντα στόχος για τους επίδοξους κατακτητές της περιοχής.
Στην α΄ ενετική κυριαρχία στην περιοχή, (1389-1540), υπήρξε μια διαρκής αμφισβήτηση της κυριότητος των τόπων αυτών μεταξύ Ενετών και Τούρκων.
Με την επανάσταση απελευθερώνεται το 1822. Το 1826 η προσωρινή διοίκηση της Ελλάδος πούλησε σε δημοπρασία την περιοχή των Ιρίων έναντι μεγάλου χρηματικού ποσού με σκοπό την ανεύρεση πόρων για την υπεράσπιση του Μεσολογγίου. Σύμφωνα με το σχετικό έγγραφο του τότε Υπουργείου της Οικονομίας, γίνεται αναφορά σε δυο χωριά που συνθέτουν τον οικισμό. Το πρώτο βρισκόταν γύρω από το ναό του Αγ. Νικολάου και το δεύτερο γύρω από το ναό της Παναγίας.
Συγκεκριμένα περιγράφονται: «…Το μεν την εκκλησίαν του Αγ. Νικολάου, περιέχον δέκα επτά σπίτια χαμηλά και εν με πάτωμα κεραμιδοσκέπαστον, ένα στάβλον με λίθινον θάλαμον, το πάτωμα του με θόλον, ή σκεπή του ηλιοκοτός, το μάκρος πήχεις 5 και σκάλαν πέτρινην με γέφυραν, διάφορα ερείπια και δύο μαγαζιά μακρυνάρια 12 οσπίτια.
Το δε με την εκκλησίαν της Παναγίας περιέχον 12 οσπίτια με κεραμίδια, τέσσερα ερείπια, ένα πύργον με θόλους και ένα πάτωμα, σκεπασμένους με κεραμίδια, μάκρος πήχεις 15, ύψος πήχεις 14, εμβαδόν πήχεις 5 και σκάλαν πέτρινην με γέφυραν. Καθ’όλην την έκτασιν του εμπεριέχοντος χωράφια καλά στρεμμάτων επτά χιλιάδας διακοσίας, αριθ. 7.200, …δύο μύλους παλαιούς,…. έναν λινόν εις ύψος οσπιτίου με δύο πατήρια και δύο πολύμια… και εκκλησία του Αγ. Γεωργίου, χαλασμένη και του Ηρίου η σκάλα. Το όπισθεν μέρος σύνορον της Κάνδια».
Το εσωτερικό του πυργόσπιτου στο Β οικισμό των Ιρίων
«…Το δε με την εκκλησίαν της Παναγίας…» (Α΄ οικισμός).
Η εκκλησία της Παναγίας είναι σήμερα η μεγαλύτερη αλλά και νεώτερη στην κατασκευή εκκλησία της κοινότητας των Ιρίων. Η μικρή, παλιά, κατεστραμμένη εκκλησία, κατεδαφίστηκε, για να χτιστεί στη θέση της, η καινούργια μεγάλη εκκλησία τους.
Παρ’όλο που το γύρω χώρο έχει καταλάβει ο σύγχρονος οικισμός, παραμένουν σε μικρή απόσταση από την εκκλησία της Παναγίας, στην κορυφή του λόφου, τα ερείπια του Πύργου, μάκρος 11,65 μ., πλάτος 5.85 μ., ύψος σήμερα περίπου 3,5μ. και στη θέση της πέτρινης σκάλας με τη γέφυρα, η δεξαμενή νερού του μικρού υδραγωγείου του χωριού.
Η τοιχοποιία πάχους 1,10 μ. είναι από ακατέργαστες πέτρες με παχιές στρώσεις κονιάματος και κατά διαστήματα, χωρίς καμία τάξη, τούβλα. Επίσης υπάρχουν τα ανοίγματα από τις πόρτες εισόδου στο ισόγειο και στον όροφο, παραποιημένες αρκετά από κάποια ανάγκη μεταγενέστερης διαμορφώσεως του κτιρίου. Σώζονται ορισμένα στοιχεία απ’ το αμυντικό σύστημα του πύργου, όπως τα μικρά σχισμοειδή ανοίγματα, που διευρύνονται στο εσωτερικό και που χρησίμευαν για τη χρήση του όπλου, (τουφεκίστρες) και η υποχώρηση του εξωτερικού επιπέδου της πόρτας του α΄ ορόφου, για να δεχθεί την κινητή, ξύλινη γέφυρα που ανέβαινε σε περίπτωση κινδύνου και έκλεινε το άνοιγμα της πόρτας.
Τίποτα περισσότερο δεν μπορεί να διακρίνει κανείς απ’ τον παλιό οικισμό και τον πύργο του.
Πυργόσπιτο του Β’ οικισμού των Ιρίων._τομή
«… Το μεν με την εκκλησίαν του Αγ. Νικολάου…» (Β. οικισμός).
Η εκκλησία του Αγ. Νικολάου, σταυρεπίστεγη, μονόκλιτη βασιλική, σώζεται σε αρκετά καλή κατάσταση και είναι η εκκλησία του νεκροταφείου της εξοχικής αυτής περιοχής.Σύγχρονος οικισμός εδώ δεν έχει δημιουργηθεί κι από τον παλιό, εκτός από την εκκλησία του Αγ. Νικολάου, σώζονται σε ακτίνα 150 μ. περίπου, αρκετά κτίσματα και ερείπια από στάβλους, λόντζες, κατοικίες κλπ. Στο βορειότερο και πιο ψηλό σημείο σώζονται ενδιαφέροντα ερείπια του μύλου, που αναφέρεται στην πιο πάνω περιγραφή του παλιού οικισμού. Διακρίνεται η μυλόπετρα κάτω από τον κυλινδρικό θόλο που έχει καταπέσει σχεδόν ολόσωμος. Αξιοπρόσεκτη είναι επίσης η βάση συμπληρωματικού κτίσματος του μύλου, που είναι χτισμένη με γκρίζες πέτρες της περιοχής και κατά τρόπο πυραμιδοειδή.
Το Πυργόσπιτο στο Β’ οικισμό των Ιρίων_νοτιοδυτική άποψη
Το πυργόσπιτο στο Β’ οικισμό Ιρίων
Μεταξύ όλων αυτών, σχεδόν στο κέντρο, πολύ κοντά στο χαρακτηριστικό παλιό πηγάδι με το λιθόστρωτο και τις πέτρινες γούρνες, για το πότισμα των ζώων, υψώνεται επιβλητικό και αμείλικτο για την αδιαφορία του σήμερα το ερείπιο του Πύργου, του κέντρου άμυνας και ασφάλειας του οικισμού του χθες. Ο όγκος του αυστηρός και απλός, είναι ένα παραλληλεπίπεδο, με τη μακριά πλευρά του προς τον ανοιχτό κάμπο και τη θάλασσα. Η αμυντική σημασία του στοιχείου αυτού που συναντιέται σε διάφορες παραλλαγές σε πολλές περιπτώσεις αμυντικών σπιτιών και Πύργων, πιθανόν να είναι μικρή, οπωσδήποτε όμως ενισχύει το οχυρωματικό ύφος του κτιρίου.
Η ανατολική πλευρά, μια από τις μικρές πλευρές, έχει σχεδόν καταρρεύσει, απομένει ένα μικρό τμήμα της αποσυνδεδεμένο από το υπόλοιπο κτίριο. Ελάχιστα μπορούμε να παρατηρήσουμε σ’ αυτή. Το ίδιο συμβαίνει και στη νότια πλευρά, παρ’ όλο που σώζεται πιο ψηλά από τον α΄ όροφο. Μόνο οι τουφεκίστρες καταφέρνουν να σπάσουν τη μονοτονία της λιθοδομής, ύστερα από επίμονη παρατήρηση.Η επικοινωνία με τον όροφο γινόταν με εξωτερική πέτρινη σκάλα ευθύγραμμη, περίπου κάθετη στη βόρεια πλευρά του Πύργου, και σε απόσταση απ’ αυτό. Η σύνδεση γινόταν με κινητή ξύλινη γέφυρα, όπως περιγράφεται και στο πωλητήριο συμβόλαιο του 1826, που σηκωνόταν σε περίπτωση κινδύνου και κάλυπτε το άνοιγμα της εισόδου. Το πλάτος της σκάλας 1,20 μ. η έλλειψη στηθαίου οποιασδήποτε μορφής και κυρίως το σημαντικό ύψος της, την κάνουν να μοιάζει με τοίχο, όπως ακριβώς περιγράφει ο Randolf: “… a wall with stairs is built about five foot from the tower”.
Μέσα απ’ όλη αυτή την περιγραφή του Πύργου και τον επιβλητικό του, όγκο, διαφαίνεται η λειτουργία του που είναι τόσο απλή και λιτή όσο και οι χώροι του.
Στο ισόγειο τα ζώα, οι τροφές… Στον όροφο η κατοικία, στο δώμα κυρίως η άμυνα του Πύργου και η υπεράσπιση όλου του οικισμού.
Πηγή: Περίληψη από το άρθρο ΤΗΣ ΝΊΚΗΣ ΖΑΜΕΝΟΠΟΥΛΟΥ – “Πυργόσπιτα σε μικρούς οικισμούς στην περιοχή της Ναυπλίας”.