Η περιοχή μας στους χάρτες του Κλαύδιου Πτολεμαίου

Ο Κλαύδιος Πτολεμαίος και οι χάρτες του

(Claudii Ptolemaei Geographia)

Η Πελοπόννησος

Η Ναυπλία στα δεξιά του χάρτη και λίγο πιό αριστερά το Άργος με σχηματισμένο μεγαλύτερο κάστρο.

Ο Κλαύδιος Πτολεμαίος (100 – 170) έζησε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, όπου και εργάστηκε ως βιβλιοθηκάριος στη Βιβλιοθήκη κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Αδριανού (117 – 138 μχ), του Αντωνίνου (138-161 μχ) και του Μάρκου Αυρήλιου (161-181 μχ) πραγματοποιώντας αστρονομικές παρατηρήσεις.

Θεωρείται μέχρι σήμερα ως ο πρώτος χαρτογράφος, με τη σύγχρονη επιστημονική έννοια. Ο Πτολεμαίος ήταν εκείνος που κατασκεύασε τον πρώτο επιστημονικό γεωγραφικό χάρτη. Απεικόνισε τη σφαιρική μορφή της γης, μέτρησε με επιστημονικές μεθόδους αστρονομικά μεγέθη, προσδιόρισε γεωγραφικές θέσεις με την έννοια του προσδιορισμού σημείων γεωγραφικού μήκους (λ) και γεωγραφικού πλάτους (φ) γνωστών και σήμερα ως συντεταγμένων. Όλα περιγράφονται στο σημαντικό έργο του Πτολεμαίου “Γεωγραφική Υφήγησις” (Γεωγραφία) που αποτελείται από οκτώ βιβλία. Στο τρίτο βιβλίο περιγράφεται το ανατολικό τμήμα της Ευρώπης και ειδικότερα στο 11ο κεφάλαιο η Θράκη, στο 13ο η Μακεδονία, στο 14ο η Ήπειρος, 15ο Αχαϊα και Ελλάδα, στο 16ο η Πελοπόννησος και στο 17ο την Κρήτη.

Ακόμα και σήμερα ένα από τα θέματα όπου οι μελετητές της Πτολεμαϊκής Γεωγραφίας δεν έχουν δώσει απάντηση είναι το κατά πόσο ο Πτολεμαίος ήταν και ο πρώτος που σχεδίασε τους χάρτες που συνοδεύουν το κείμενό του. Επίσης αν οι χάρτες σχεδιάστηκαν μαζί με το κείμενο ή χωριστά, κάποια χρόνια αργότερα ή προστέθηκαν στον ύστερο Μεσαίωνα, από Βυζαντινούς λόγιους αντιγραφείς.

Από τον 2ο αι. μχ αρχίζει η αντίστροφη μέτρηση για την ρωμαϊκή αυτοκρατορία και μετά το θάνατο του Κλαύδιου Πτολεμαίου ακολουθεί μια περίοδος γενικής πτώσης των επιστημών και φυσικά και της χαρτογραφίας. Οι πρώτοι Χριστιανοί μελετούσαν αποκλειστικά τη Βίβλο και οι γεωγραφικές τους γνώσεις περιορίζονταν σε ότι σχετικό περιείχε η Βίβλος. Έτσι η χαρτογραφία των αρχαίων και ρωμαϊκών χρόνων αρχίζει σιγά σιγά να χάνεται και αυτό γιατί οι ιδέες των αρχαίων επιστημόνων ήταν αντίθετες με την ερμηνεία των Γραφών.

Τον 5ο αι. μχ ενώ στη Δύση κυριαρχούν αναταραχές με συνέπεια την πτώση της Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, στην Ανατολή οι αντιγραφείς αρχαίων κειμένων, ανάμεσά τους και η Πτολεμαϊκή γεωγραφία, συνεχίζουν τη συστηματική εργασία τους αλλά επειδή δεν έχουν επαρκείς γνώσεις γεωγραφίας και δεξιότητες για τη σχεδίαση χαρτών δεν είμαστε σίγουροι για τη σωστή αντιγραφή.

Τον 7ο αι η εμφάνιση των Αράβων και η εξάπλωσή τους έπαιξε μεγάλο ρόλο στην εξέλιξη της χαρτογραφίας γιατί τους ήταν καθοριστική για την κατανόηση του χώρου και έτσι τη μελέτησαν και την ανέπτυξαν.

Τον 9ο αι. μχ οι Βυζαντινοί στρέφονται στην αρχαία ελληνική παράδοση. Αναζητούν και μελετούν κάθε επιστημονικό κείμενο και μεταγράφονται πολλά κείμενα με γεωγραφικό περιεχόμενο.

Μεγάλη μορφή του 12ου αι μχ που επηρέασε σημαντικά τη χαρτογραφία ήταν ο Αλ Ιδρίζι, ο οποίος μελέτησε το Πτολεμαϊκό έργο και έφτιαξε για λογαριασμό του νορμανδού βασιλιά Ρογήρου Β’ τον χάρτη γνωστό και ως Tabula Rogeriana.

Τον 13ο αι. μχ εποχή μεγάλης αντιπαλότητας ανάμεσα στην Ανατολή και στη Δύση, οδηγεί στην επέμβαση των Δυτικών στο Βυζάντιο και φυσικά στην επαφή των Λατίνων με την Πτολεμαϊκή γεωγραφία και έτσι οδηγούμαστε στην ευρωπαϊκή χαρτογραφική αναγέννηση του 15ου και 16ου αι.

Vaticanus Urbinas Gr. 82

Στον χάρτη της Οικουμένης είναι σχεδιασμένοι ανθρωπόμορφοι άνεμοι που φυσούν προς τις διευθύνσεις τους. Τα βουνά και τα ποτάμια σχεδιάζονται με χρώματα.

Ο κώδικας Vaticanus Urbinas Gr. 82 είναι το πιό εικονογραφημένο αντίγραφο χειρόγραφο, το οποίο συντάχθηκε στην Κωνσταντινούπολη και από το ίδιο εργαστήριο θεωρείται ότι προέρχονται και άλλοι κώδικες όπως ο Βατοπεδινός για τον οποίο θα μιλήσουμε σε επόμενη δημοσίευση.

Η σύνταξή του χρονολογείται ανάμεσα στον 11ο έως 13ο αι. και κατέληξε στο Βατικανό το 1657 από την πόλη Ουρμπίνο της Ιταλίας.

Η Μεσόγειος

Η ιστορία του παραπάνω κώδικα φαίνεται ότι αρχίζει όταν ο Ανδρόνικος Β’ Παλαιολόγος εντυπωσιάζεται από το χειρόγραφο της Γεωγραφίας και τους χάρτες που του παρουσιάζονται από τον μοναχό Μάξιμο Πλανούδη και αποφασίζει την κατασκευή χαρτών βασισμένους στο έργο του Κλαύδιου Πτολεμαίου. Έτσι ο πρώην Πατριάρχης Αλεξανδρείας Αθανάσιος μαζί με τη βοήθεια του μοναχού Πλανούδη αναλαμβάνουν να ετοιμάσουν ένα αντίγραφο της Γεωγραφίας του Πτολεμαίου. Αυτό το χειρόγραφο είναι ο κώδικας Vaticanus Urbinas Gr. 82. Ταυτόχρονα ετοίμασαν και δύο ακόμα χειρόγραφα, τα οποία κράτησαν και σήμερα το ένα βρίσκεται στην Κοπεγχάγη και το άλλο στην Κωνσταντινούπολη.

Ο κώδικας Vaticanus Urbinas Gr. 82 είναι γραμμένος σε δύο στήλες με 57 σειρές σε κάθε σελίδα και οι συντεταγμένες γράφονται με ελληνική αρίθμηση. Αποτελείται από 27 χάρτες, τον χάρτη της Οικουμένης και 26 χάρτες των περιφερειών. Τα ονόματα των πόλεων είναι σε κόκκινα πλαίσια και αν η πόλη θεωρείται σημαντική έχει πύργο.